"NUÔI ĐẤT" PHƯƠNG PHÁP CẢI TẠO, PHỤC HỒI VÀ THÚC ĐẨY DINH DƯỠNG CHO ĐẤT TRỒNG

Đất trồng là một hệ sinh thái rất đa dạng, thay vì nuôi hệ sinh thái ấy, chúng ta lại đang phá hủy chúng bằng hóa chất là phân bón vô cơ và thuốc bảo vệ thực vật. Nhằm giúp đất trồng luôn màu mỡ, chúng ta cần “Nuôi đất” bằng cách cải tạo, phục hồi và thúc đẩy dinh dưỡng cho đất trồng. Đây là phương pháp hữu hiệu nhằm hướng đến một nền nông nghiệp bền vững.

Thực trạng đất canh tác của nông dân - Nguyên nhân dẫn đến sự chai hóa và phá vỡ hệ sinh thái của môi trường đất.

Đốt đồng – tạo ra một lượng lớn carbon thải vào môi trường

Mỗi vụ mùa, với cách làm thông thường, người nông dân không trả lại bất cứ thứ gì cho đất. Từ khâu chuẩn bị đất cho vụ mùa mới, rơm rạ cũ cũng bị đốt để tiết kiệm thời gian làm đất cho vụ tiếp theo. Lửa tạo ra khói - một lượng lớn carbon thải ra môi trường, đồng thời đốt cháy các vi sinh vật có lợi trong đất. Tiếp đến, trong quá trình chăm bón, nông dân đã sử dụng các loại phân hóa học và các loại thuốc bảo vệ thực vật để thúc cây tăng trưởng cũng như diệt trừ cỏ dại và sâu bệnh một cách nhanh chóng… Điều này đã để lại một lượng hóa chất tồn dư trong đất và nguồn nước dẫn đến đất bị chai hóa. Đồng thời các chất hóa học này cũng tiêu diệt luôn các loại côn trùng và vi sinh vật có lợi cho đất và cây trồng.

Đốt đồng: đồng nghĩa với việc đốt cháy toàn bộ hệ thực vật trong đất, loại bỏ một lượng lớn sinh khối hữu cơ từ thân cây lúa và rơm rạ, đồng thời thải ra môi trường một lượng lớn khói cacbon.

Ngoài ra, việc canh tác liên tục 3 vụ / năm (có địa phương làm 7 vụ / 2 năm), tức là thời gian từ khi làm đất đến khi thu hoạch lúa mỗi vụ kéo dài hơn 3 tháng, thời gian còn lại không đủ cho đất nghỉ ngơi, phân giải và phục hồi hệ sinh thái đã bị ảnh hưởng bởi việc bón phân bón hóa học và phun các loại thuốc trừ sâu.

Như đã nói, môi trường đất trồng trọt của Việt Nam nói chung và bề mặt đất trồng lúa nói riêng đã chai cứng, độ phì giảm đáng kể, nếu đi qua ruộng có thể thấy độ lún còn rất nhỏ (chỉ khoảng 15-20 cm), là do bà con đã bón quá nhiều phân hóa học để thúc đẩy cây sinh trưởng đạt năng suất mong muốn. Điều đó làm đất khô cứng vì các vi sinh vật có ích như giun đất trong đất không còn nữa vì chúng đã bị đốt cháy, không còn thức ăn từ chất hữu cơ (xác rơm rạ mục nát) và đất cũng không kịp phục hồi do thời gian nghỉ vụ quá ngắn. Ngoài ra, đất còn bị tiêu hủy bởi hóa chất từ thuốc trừ sâu và dư lượng phân bón hóa học đã được sử dụng với số lượng lớn.

Những nguyên nhân trên khiến cây lúa ngày càng phụ thuộc vào phân bón, thuốc trừ sâu.  Tất cả đều xuất phát từ thói quen canh tác và thiếu hiểu biết về đời sống sinh trưởng của cây trồng và của môi trường tự nhiên.

Ngoài việc áp dụng các phương pháp cải tạo môi trường đất thì việc kết hợp kiến thức về đời sống sinh trưởng của cây lúa mới thực sự là chìa khóa để có thể sản xuất theo hướng hữu cơ hiệu quả. Vì vậy, trong phạm vi bài viết này, chúng tôi sẽ chia sẻ thêm thông tin về đời sống sinh trưởng của cây lúa, thói quen canh tác phổ biến của nông dân. Từ đó, sẽ lý giải cơ chế để kết hợp cũng như phương án cải tạo để tăng hiệu quả sản xuất trên đồng ruộng.

Hiểu được đời sống sinh trưởng của cây lúa và thói quen của người nông dân ảnh hưởng đến môi trường đất như thế nào: Với thói quen canh tác bình thường, người nông dân chúng ta đã sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật ở các giai đoạn khác nhau. Điều này đôi khi không cần thiết, nhưng do thiếu thông tin về thời gian sinh trưởng của cây lúa mà chỉ nhìn những biểu hiện bên ngoài để xử lý là vô tình làm ảnh hưởng đến môi trường đất.

Lúa non sau khi cấy

Một ví dụ cụ thể để làm rõ điều này: khi lúa được 10 ngày tuổi thường phát hiện bọ trĩ cắn mép lá làm xoăn lá và lúa ngả màu vàng, bà con sẽ lo lắng, rằng sâu hại này sẽ làm chết lúa và nghĩ rằng lúa thiếu phân nên sẽ phun thuốc trừ bọ trĩ và bón phân lần đầu.

Tuy nhiên, đây chỉ là cảm tính vì lúa ở giai đoạn này có 3-4 lá non và theo quá trình phát triển, cây lúa sẽ tiếp tục ra lá mới và những lá già sẽ già đi và héo ngay cả khi không bị sâu bệnh (7 ngày 3 lá; 10 ngày 4 lá; 12-15 ngày 5 lá). Trong khi đó, bù lạch (bọ trĩ) có kích thước rất nhỏ, chúng chỉ có thể cắn mép lá non trong vòng khoảng 5 - 7 ngày, sau thời gian đó chúng sẽ chết hoặc di cư (theo đúng vòng đời của sâu hại thông thường), khi đó, cây lúa cũng phát triển các lá mới to và khỏe hơn, màu lá sẽ xanh trở lại.

Về dinh dưỡng: ở giai đoạn này cây lúa không thiếu phân vì tổng nhu cầu dinh dưỡng của cây mạ không nhiều, trong khi lớp đất mặt tơi xốp đã cung cấp đủ dinh dưỡng cho cây, bộ rễ lúa từ 8 đến 10 ngày tuổi đạt 10 cm, ăn thẳng để hút chất dinh dưỡng và tiếp tục ăn thẳng đến 25-30 cm cho đến khi trổ bông sẽ ăn theo chiều ngang để giữ cho cây lúa không bị đổ ngã trong điều kiện khí hậu mưa bão. Nếu môi trường đất đủ dinh dưỡng, rễ lúa sẽ tiếp tục ăn sâu xuống để hút thêm chất dinh dưỡng.

Không nên lạm dụng phân bón hóa học cho cây lúa

Khi bà con bón một lượng phân tức thì, rễ lúa sẽ có xu hướng ăn lên phía trên bề mặt để tích lũy ngay lượng dinh dưỡng cần thiết. Rễ lúa sẽ ăn nông, vì thế sẽ tăng nguy cơ đổ ngã trong mùa mưa lũ.

Như vậy, nhờ hiểu được cơ chế sinh trưởng của cây lúa ở giai đoạn này, đặc điểm vòng đời của bọ trĩ cũng như những chất dinh dưỡng có sẳn trong đất, bà con không cần sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật ở giai đoạn này. Bón phân ở giai đoạn này sẽ làm cho rễ lúa có xu hướng ăn ở bề mặt, bón nhiều trong khi nhu cầu dinh dưỡng của lúa non còn thấp nên sẽ dư một lượng phân bón kết hợp với thuốc bảo vệ thực vật sẽ dần làm chai đất. Đây là nguyên nhân làm cho đất ngày càng trở nên cằn cỗi và cây trồng phải phụ thuộc nhiều hơn vào phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật.

Các phương án cải tạo đất: Bổ sung và tích lũy các chất dinh dưỡng để bà con không phải sử dụng phân bón khi trồng trọt.

Vì những lý do trên, trong quá trình canh tác, bà con chỉ cần khắc phục những vấn đề về nhận thức, thói quen canh tác, đồng thời tác động thêm những yếu tố tự nhiên để phục hồi và bổ sung dinh dưỡng cho đất.

Cụ thể, bà con chỉ thu gom hạt lúa - trả rơm rạ lại cho đất: Sau mỗi vụ lúa, bà con có khoảng 500 gam thân cây lúa và rơm rạ trên mỗi mét vuông. Đây là một lượng sinh khối hữu cơ tại chỗ, sau khi chôn lấp, lượng sinh khối này sẽ là môi trường sống và thức ăn cho giun, là vi sinh vật giúp phân hủy và trả lại chất hữu cơ tự nhiên cho đất. Qua 3,4 lần vùi lấp liên tục (kết hợp với việc không đốt đồng, không dùng hóa chất diệt vi sinh vật), thì độ tơi xốp của đất sẽ tăng lên đáng kể (30-49 cm).

Chỉ trồng trọt 1 năm 2 lần để đất nghỉ và bổ sung chất dinh dưỡng cho đất.

Nghỉ đồng: Đây là thời gian nghỉ ngơi cần thiết vì sau một thời gian cây lúa sinh trưởng và hấp thụ phần lớn chất dinh dưỡng từ đất thì đất cần được nghỉ ngơi, đây cũng là thời gian giúp vi sinh vật phân hủy rơm rạ bám trên ruộng lúa, chuyển hóa hoàn toàn sinh khối hữu cơ thành chất dinh dưỡng cho cây trồng để tránh ngộ độc hữu cơ (sinh khối hữu cơ chưa phân hủy hết). Thay vì trồng 3 vụ / năm, vùng quê của chúng tôi chỉ trồng 2 vụ, thời gian còn lại sẽ dành để xả lũ, trồng bèo và rau muống, tưới rau muống... Ngoài mục tiêu kinh tế thì việc làm này sẽ giúp tận dụng ở mỗi loại cây trồng một khả năng nhằm cải tạo môi trường đất và nước theo cách tự nhiên của chúng.

Xả lũ: Bà con đều biết rằng nước lũ sẽ mang đến một lượng phù sa nhất định cho đồng ruộng. Có 2 cách để xả lũ là xả lũ tự nhiên hoặc xả lũ chủ động bằng cách bơm nước xả đồng (với cánh đồng có thiết kế bờ bao khép kín). Qua mỗi mùa lũ, sẽ có khoảng 3-5 cm phù sa trên mặt đất.

Thả vịt vào ruộng lúa

Thả cá vào ruộng lúa

Thả vịt, thả cá: Với môi trường không sử dụng hóa chất, thuốc trừ sâu, thì các loài cá bản địa như cá rô, lóc, trê, lòng tong… được phục hồi. Nhờ chủ động xả nước trên ruộng trong thời gian canh tác và thời gian xả đồng, những loài cá này sẽ ăn một số lượng lớn côn trùng, vi sinh vật và thải ra phân có hàm lượng đạm cao, bổ sung cho đất và trở thành một phần dinh dưỡng của cây lúa.

Ngoài ra, bà con cũng có thể điều tiết nước trong ruộng để thả vịt theo độ tuổi của lúa (lượng nước đủ cao để vịt bơi càn lướt mà không làm gãy dập lúa), vịt sẽ ăn ốc, côn trùng, và cả thải ra một lượng lớn phân. Ngoài thành phần dinh dưỡng có trong phân vịt, đây còn là nguồn thức ăn thích hợp cho các chủng vi sinh vật có khả năng cải tạo môi trường đất.

Trồng hoa sen, thả rau muống: Đây là những cổ máy tự nhiên giúp lọc sạch nước và đất, đồng thời để lại một lượng sinh khối hữu cơ bổ sung cho đất. Trong thời kỳ canh tác, rau muống và sen được trồng ven bờ kênh, vụ nào nghỉ đồng thì trồng xuống ruộng để cải tạo cảnh quan, hút hóa chất tồn dư trong nước và đất. Rễ rau muống sẽ hút và lọc các chất hóa học có trong nước, giảm dần lượng cặn bẩn trong nước. Còn với sen, bộ rễ và ngó ăn sâu sẽ giúp hút các kim loại nặng trong đất và nước. Cùng với nhiệm vụ xử lý hóa chất, kim loại nặng tồn dư, sau mỗi vụ mùa sẽ chôn lấp một lượng lớn sinh khối hữu cơ từ thân, lá, củ sen, rau muống để bổ sung chất dinh dưỡng cho đất.

Kết quả từ việc "Nuôi đất":

Với những biện pháp cải tiến như trên, ngay những vụ thu hoạch đầu tiên, năng suất lúa trên ruộng áp dụng phương pháp này đạt khoảng 3 tấn / ha, sau 1 năm lên 4 tấn / ha, đến nay năng suất đạt khoảng 6 tấn / ha. Như vậy, năng suất của lúa đã từng bước được cải thiện và ngày càng tăng lên. Quan trọng hơn, môi trường đất trên cánh đồng được đảm bảo hoàn toàn tự nhiên. Về hiệu quả kinh tế, tuy năng suất thấp hơn so với nông nghiệp thông thường có sử dụng phân hóa học, thuốc bảo vệ thực vật thì chất lượng gạo của bà con làm theo cách trên hoàn toàn tự nhiên, 100% hữu cơ, và sẽ bán với giá thấp nhất là gấp đôi giá gạo thông thường trong khi không phải mất thêm chi phí đầu tư phân thuốc, bên cạnh đó là các nguồn thu từ vịt, cá, sen và các dịnh vụ du lịch sinh thái.

Như vậy, chúng tôi vừa chia sẽ đến bà con nông dân phương pháp “Nuôi đất”. Đây là cách làm hữu hiệu giúp cải tạo và phục hồi đất trồng, đồng thời giúp mang lại giá trị thương phẩm cho hạt gạo nói riêng và cho nông sản Việt Nam nói chung.

Nguồn: VTNN Bích Trâm Tổng hợp